اخلاق از نظر حکمای ایرانی
«فارابی» کتب متعددی در موضوع«اخلاق»نوشته است. او معتقد است که هدف اصلی از اخلاق تحصیل سعادت است.عقاید فارابی را در اخلاق باید در کتاب اوموسوم به«رساله فی التنبیه علی سیل السعاده» جستجو کرد.فارابی تاکید می کند که اخلاق پسندیده و اخلاق ناپسند، هر دو در اثر ممارست کسب می شوند و اگر کسی دارای اخلاق پسندیده نباشد، می تواند در اثر عادت آن را تحصیل کند و عادت عبارت است از قیام به یکی عمل واحد پی در پی و بسیار در زمانی طولانی و اوقات نزدیک به هم.
اخلاق در ادبیات ایران
شعر فارسي در قرن ششم و هفتم با شدتي بيش از پيش از بدبيني و ناخشنودي از اوضاع روزگار و ناپايداري جهان و دعوت خلق به ترك دنيا و زهد و نظاير اين افكار مشحونست.علت آن هم آشكار ميباشد و آن وضع سخت و دشواريست كه با حمله مغول آغاز شده و با جور و ظلم عمال دوره آنان و با خونريزيها و بيثباتي اوضاع در دوره فترت بعد از ايلخانان ادامه يافته و محيط اجتماعي ايران را با دشوارترين شرايطي مقرون ساخته بود.همين وضع موردتوجه شديد غالب شعرا به مسائل ديني و خيالات تند صوفيانه و درويشانه و گوشهگيري و در نتيجه تصورات باريك و دقيق نيز شده است.
درون مایه ادبیات در عصر مغول
در عصر مغول بر اثر انتشار بسياري از مفاسد اخلاقي انتقادات اجتماعي به شدت رواج يافت. البته پيش از اين تاريخ از اين قبيل انتقادات در اشعار شعرا خاصه در شعراي قرن ششم كه بر اثر تسلط تركان و رواج بعضي مفاسد از اوضاع ناراضي بودند، نيز مشاهده ميشود ولي در عهد مغول به همان نسبت كه مفاسد اجتماعي رواج بيشتري يافت به همان درجه هم اين انتقادات شديدتر و سخت تر شد. از اين انتقادات سخت در آثار سعدي خاصه گلستان و در غزليات او و در جام جم اوحدي و در غزلهاي حافظ و آثار شعراي ديگر بسيار ديده مي شود.
آثار سعدی؛ نمونه عالی از جلوه اخلاق در ادبیات
شاعران برجسته فارسی نیز ، بخش گسترده ای از چکیده احساس و اندیشه خود را به اخلاق اختصاص داده اند از جمله آنها ، سعدی شیراز است . او در بوستان ، خاصه در باب عدل و تدبیر . و رای ، گوشه هایی از اخلاق کارگزاران را در چشم اندازها و مناظر جذاب و سرزنده به نمایش در آورده است .فلسفه ی اخلاق سعدی نیز مانند نظام عرفانی وی متفرع از جهان بینی مخصوص اوست.
توصیه های اخلاقی سعدی
” انسان زمانی به آرامش می رسد که دیگران از او آسوده باشند ، انسان باید همیشه و در همه وقت به فکر و نیکی به اقوام و اطرافیان خود باشد و تنها برای خود مال اندوزی نکند و از مال خود به دوستان و اطرافیانش بدهد و به آنان نیکی کند.” و در ادامه می گوید: ” اطرافیان را از غم و غصه برهان و دستی به آنان برسان . فکر خود را به مال اندوزی مشغول مساز چرا که در آخرت کلید گنج به دست دیگری است . مال و ثروت دنیوی توشه ی آخرت برای انسان نیست در واقع توشه ی انسان برای آخرت دعا ، مهربانی ، احسان و بزرگواری توست . ” .
در جای دیگر می گوید: “
“هیچ وقت دیگران را از محبت و لطف خود دور مگردان ،چرا که ممکن است در دنیا محتاج دیگران شوی . به حال دل خستگان و غم خواران توجه کن چرا که چرخ و فکر روزگار می چرخد و جای تو با آنان عوض می شود ؛به زیر دستان خود محبت کن و محبت نوازی کن و از روزگار گذشته ی خویش انسان باید همواره یاد کند . اگر لطف و بزرگی در حق کسی انجام دادی منت بر وی مگذار .”.
“در احسان و نیکی خود مغرور مشو چرا که این رزق و روزی است که خداوند به تو ارجعیت داده است . انسانهای بسیاری به انسان بخشنده چشم امید دارند پس ای انسان چنان رفتار کن که بیننده ی چشم کسی مباش ، و همین احسان و لطف است که در آخرت رزق برای انسان می شود “.
ارزش های اخلاقی همواره مورد ستایش شاعران بزرگ فارسی زبان بوده است. چنان که می توان نمونه های فراوان آن را در اشعار ناصرخسرو ، سعدی ، حافظ ، پروین اعتصامی و امثال آن ها یافت. در واقع می توان گفت که روح لطیف و نکته سنج شاعران ایرانی از دیرباز گرایش به این مسأله مهم داشته است و در نتیجه با ظهور اسلام بر غنای این گونه اشعار افزوده شده است.
