جایگاه خواجه عبدالله انصاری در ادبیات
خواجه عبدالله انصاری: پیرهرات ، خواجه عبدالله انصاری که در تاریخ تصوّف به عنوان یک عالم الهی و عارف ربانّی جایگاهی ارجمند دارد از نظر ادبی نیز از چهر ه های در خشان ، پیشاهنگ و مبدع به شمار می آید .. زندگی نامه نویس ها خواجه عبدالله انصاری را از اجلّه ی علما و محدثین و از اکابر صوفیّه و عرفان می دانند. و مذهبش را حنبلی و مایل به تجسیم و تشبیه و در عقیده خود راسخ و متعصّب می دانند تا جایی که علمای عصر خصوصاً حکما و متکلمین از دست خشونت و تعصّب او همواره در رنج و تعب بوده اند و چندین کرّت قصد هلاک او را نموده اند.
خواجه از منظر ملک الشعرای بهار
شادروان ملک الشّعرای بهار ، پیر هرات را به دلیل تصنیف و تاٌلیف کتب و رسالاتی که سراسر مسجّع است نخستین سجع پرداز زبان فارسی می داند ، قطعات مسجّع او را به آن دلیل که بیشتر قرینه های آن مزدوج و مرصّع و مسجّع است نوعی از شعری می شمارد و میان آن ها و ترانه های هشت هجایی و قافیه دار عهد ساسانی که مانند برخی از سجع های پیر هرات سه لختی است همانندی جستجومی کند.
مختصات آثارش
آگاهی و سلطه او بر لفظ و معنی و تفسیر کلام الله مجید حدیث و علوم دینی و دانش ژرف ادبی – تازی و دری – در طبع و ذوق و حافظه شگرف و دقیق او بازهد و تجربه های عرفانی ارزشمند در آمیخته و رنگ و بوی خاص به آثار او در زمینه های گوناگون بخشیده است . «بیشتر تذکره نویسان و محقّقان از جمله یان ریپکا ایران شناس اهل چک ، هرمان اته ، الباخزری در تاریخ تولّد ووفات خواجه اتّفاق نظر دارند . تنها شادروان سعید نفسی تاریخ تولّد او را « غروب جمعه دوم شعبان سال ۳۷۶( ه . ق) در قهندز هرات » ذکر کرده که به طور قطع اشتباه است . در دایرة المعارف اسلام هم تاریخ تولّد وی سال ۳۹۶ هجری ( ۶ ۱۰۰ م) ذکر شده است. .
قلمرو آثارش
قلمرو و آثارخواجه عبدالله انصاری از وعظ و خطابه و تذکیر و تفسیر و حدیت و کلام تا اخلاق و عرفان و معارف الهی و بیان اسرار و تعالیم طریقت و ترجمه ی حال و نقد اقوال مشایخ صوفیّه گسترده است . در هر میدان از این میدان ها او را سواری توانا بر سمند سخن و آشنا با فنون ادب و قواعد بلاغت می یابیم که آگاهانه در تغییر و تحوّل شیوه های نثر می کوشد تاراه های نو فراروی آیندگان بگشاید . این تلاش و جستجو نه تنها در آرایش نثر و بهره گیری از سجع و قرینه و توازن و جناس و کاربرد صنایع ادبی دیگر دیده می شود بلکه در آمیزش نثر و شعر چه در حوزه ی صورت و چه در پهنه ی معنی و طرح و قالب های ادبی متناسب با معنی و مضامین نیز مشاهده می شود .
خواجه عبدالله پیشاهنگ تحول نثر فارسی
مختصات آثار خواجه عبدالله، پیر هرات را تا مرتبه ی پیشاهنگ در تاریخ تحوّل نثر فارسی دری ارتقاء می بخشد . شناخت درست جایگاه او در تاریخ ادبی ، آنگاه روشن می شود که فاصله زمانی دوران حیات او را با دوره ی رواج و اوج نثر آراسته و فنّی در نظر آوریم» .در باب سبک و اندیشه ی خواجه عبدالله و آثار آن کتاب و پایان نامه هایی وجود دارد امّا اثری که به بررسی مفاهیم آیات قرآنی در مناجات نامه ی خواجه عبدالله پرداخته باشد ، تا کنون مشاهده نگردیده است.عبدالله انصاری هروی نویسنده ای بزرگ به شمار می رود ، ولی با وجود این تقریباً ، هیچ گاه چیزی ننوشت .
خواجه ، معلمی سخنگو
. انصاری بیشتر معلّمی بود که سخن می گفت تا مؤلّفی که می نوشت. آموزش های او در دوران طلبگی و بعدها به هنگام تدریس حدیث ، که به برکت حافظه شگرفش تقویت شده بود این قدرت را به وی می داد که همچون کتابی صحبت کند. همه آثار انصاری از سرنوشت یکسانی برخوردار نبوده اند . در میان علمای عرب ، و آن هایی که از عربی به عنوان تنها وسیله مطالعه تصوّف استفاده می کنند . انصاری فقط به واسطه ی منازل السائرین و با نام هروی) هراتی ) شناخته شده است.
شهرت خواجه عبدالله در میان اقشار مختلف
در میان ملل فارسی زبان، و آن هایی که فارسی می دانند، محققان طبقات و کشف الاسرار را که همه در دهه های اخیر به چاپ رسیده می خوانده مع ذلک هزاران خواننده عادی فقط مناجات را می خوانند ، انصاری ، مانند زمان خود ، همچنان از شهرتی عام برخوردار است. طی سده های اخیر ، شهرت ، محبوبیّت همگانی او به صورت واقعیاتی مسلم و محرز در آمده است. هوا داران او ، که بسیاری از آن ها نیمه بی سوادند، و هرگز نام دیگر آثار انصاری را نشنیده اند ، می توانند مناجاتهای جذبه آمیز فارسی وی را از حفظ بخوانند .
