مقامه و تاریخچه این اصطلاح
مقامه نویسی: مقامات، در زبان عرب جمع مقامه است. در لغت به معنی جای ایستادن است. در زبان عربی از دوره جاهلیت این کلمه استفاده می شده است. کلمه مقامه کم کم تغییرات معنایی پیدا کرد و سرانجام در قرن چهارم بدیع الزّمان همدانی آن را در معنی اصطلاحی خاص، به کار برد. شاعران دوره جاهلیت این کلمه را به معنی ” مجلس ” و محل اجتماع قبیله به کار برده‌اند. در دوره عباسیان کلمه «مقامه» به احادیث و خطبی گفته می‌شد که در مجلس خلیفه بیان می‌شد. در قرن سوم به سخنان کدیه آمیزگدایان اطلاق می‌شد که مسجّع و مقفّی بود. مانند سبک کاهنان و قصاص دوره جاهلیّت و صدر اسلام بود. بعد از بدیع الزّمان از جانب مقلّدان او به معنی مقامه اصطلاح به کار می رفت امّا معنی خطابه و موعظه نیز داشت.
قاضی حمیدالدین عمر بن محمود بلخی
در زبان فارسی، قاضی حمیدالدین عمر بن محمود بلخی تنها نویسنده‌ای است که عنوان کتاب خود را مقامه به معنی اصطلاحی آن گذاشته است. البتّه از همان ابتدا هم در معنی لغوی به کار می رفته و هم در معنی اصطلاحی از جمله در کتاب ابوالفضل بیهقی که این کلمه را به معنی تاریخ و سرگذشت به کار برد. بهار می گوید: ” مقامات به اغلب احتمال مربوط به هیچ یک از این معانی نیست و باید آن را ترجمه « گاثه» یا «گاث» شمرد”.
مقامه نویسی در ادبیات
مقامات قسمتی از قصص است که از جنبه داستان فاقد ارزش است. هدف اصلی در آن هنرنمایی نویسنده و تکلّفات لفظی و معنوی و ترکیب سازی، لغت پردازی و سجع آوری است بدون هیچ مانع. به عبارت دیگر مقامات حکایات کوتاهی است که از زبان قهرمان بیان می‌شود . علاوه بر قهرمان معمولاً فرد دیگر پا به پای قهرمان حرکت نموده و جریان را نقل می کند که همان «راوی» است. این قطعه ادبی، نثری مسجّع و آراسته و فصیح است ، مقامه نویسی از اواسط دوره عباسی آغاز می‌شود که عصر تفنّن های ادبی است. اصولاً «مقامات» به معنی گفتار و مواعظ و سخنان صوفیه متداول و معروف بوده است و کتاب‌هایی در این زمینه تألیف یافته.
معرفی دو مقامه نویس مشهور
ابومحمّد، قاسم بن علی بن عثمان ، حریری، بصری، حرامی، به عقیده محققان گذشته و ادبای معاصر بزرگ‌ترین مقامه نویسی عربی و مشهورترین کسی است که به طور کامل از مقامات «همدانی» تقلید کرده است. مقامات حریری حاوی فنون ادب و حکم و امثال عرب، از همان زمان مورد توجّه دانشمندان شرقی و غربی قرار گرفته و شرح های فراوان بر آن نوشته شده است. در ادب فارسی نیز، بی گمان سعدی اگر نامی بر کتاب خود نمی‌گذاشت همگان نام مقامات را برای این کتاب گران‌قدر می‌پسندیدند. ” گلستان ” در واقع به قصد هنرنمایی نوشته شده است و بیشتر جنبه ادبی دارد و این همان هدف مقامات است.
تفاوت مقامات حریری و سعدی
در مقامات حریری موضوعات علمی و فقهی، لغز، معمّا، مطالب تاریخی وفقهی دیده می‌شود امّا در گلستان جنبه ادبی، جنبه علمی و تاریخی را تحت‌الشعاع قرار داده است و هیچ مقامه ای نیست که از جنبه ادبی تهی باشد و هدف اصلی پرورش سخن و ربودن گوی بلاغت بوده است.
