مفهوم جامع مکانیابی و ساماندهی صنایع

مفهوم مکانیابی و ساماندهی نیز دارای ابعاد وسیع تر از صرف تعیین مکان و دفع اثرات زیست محیطی صنایع است . در واقع همان طور که از دو اصطلاح” مکانیابی” ( siting ) و ” ساماندهی” (organization) بر می آید، فرایند مکانیابی و ساماندهی دارای دو مرحله مکمل زیر است :
مرحله اول : به تدوین معیارهای کلی کاربری زمین و تعیین نواحی مناسب برای استقرار صنایع مختلف ( داخل شهر ، حاشیه شهر یا بیرون شهر) مربوط می شود. در این مرحله ، معیارهای عام برنامه ریزی مثل عوامل اقتصادی و ضوابط زیست محیطی ، نقش اساسی به عهده دارد.
مرحله دوم : شامل فرایندی است که از طریق آن مکان دقیق مناسب برای هر واحد صنعتی و شرایط کالبدی فعالیت آن از نظر دسترسی ، همجواری ، فاصله و غیره تعیین می شود . این مرحله دربرگیرنده برنامه ریزی و طراحی کالبدی است که به ضوابط منطقه بندی و معیارهای طراحی ، معماری و زیباسازی نیز نیاز دارد.
بنابراین مکانیابی و ساماندهی صنایع و خدمات شهری ، در مفهوم وسیع خود ، هم به قلمرو « برنامه ریزی شهری » (سطح دو بعدی) و هم به عرضه « طراحی شهری» (سطح سه بعدی) مربوط می شود. در واقع روند مکانیابی صنایع بیشتر با برنامه ریزی یعنی طبقه بندی صنایع و منطقه بندی صنایع سروکار دارد، ولی روند ساماندهی صنایع بیشتر به طراحی شهری ، یعنی سامان دادن کالبدیـ فضایی و بصری فعالیت ها و واحدهای تولیدی مربوط می شود.
در روند راج شهرسازی ایران، به صورت تهیه و اجرای انواع طرح های شهری ، هیچ گونه پیوند استوار و منطقی میان برنامه ریزی و طراحی شهری وجود نداردو این امر یکی از علل ناکامی طرح ها در ساماندهی فعالیت های شهری به ویژه صنایع و خدمات محسوب می شود. به همین دلیل یکی از ابزارهای لازم برای ساماندهی مطلوب صنایع ، فعال کردن و تحرک بخشیدن به وظایف طراحی شهری است ، که به ویژه نقش اساسی در ساماندهی راسته ها و مراکز تاریخی قدیمی و ایجاد مجتمع های جدید تولیدی و خدماتی به عهده دارد . در واقع رفع بسیاری از مشکلات و مزاحمت های کالبدی ناشی از مراکز صنعتی و خدماتی شهری ، از طریق طرح های بهسازی و نوسازی امکان پذیر است و توسل به اقدامات ساماندهی در مورد انبوه واحدهای کوچک و متمرکز، به صورت تک تک و جدا ، کاری بسیار دشوار ، پرهزینه و شاید غیر ممکن است.
تعیین نواحی مناسب برای فعالیت های صنعتی و استقرار صحیح آنا در مکان های گوناگون روندی پیچیده و دشوار است که از آغاز پیدایش صنعت تا کنون در کانون مباحث مربوط به محیط زیست ، توسعه اقتصادی و برنامه ریزی شهری قرار دارد و پدیده ای چند بعدی است که عوامل و متغیرهای متعدد و متنوع در آن دخالت دارند.
نکته مهم از نظر معماری این است که فرایند مکانیابی و ساماندهی فضایی صنایع ، خدمات و کارگاهها در شهر ، خصلت مکانیابی فضایی دارند . بدین مفهوم که از نظر اهداف معماری برنامه ریزی برای یک شهر ، وضعیت و کارکرد یک فعالیت صنعتی به موقعیت استقرار آن ، میزان فاصله و نحوه همجواری آن با سایر فعالیت های شهری مربوط می شود از این نظر مفاهیم و مقولات اصلی ساماندهی صنایع مثل مفاهیم منطقه بندی صنعتی ، اثرات صنعتی، مزاحمت، سازگاری، همجواری و غیره دارای خصلت مکانی فضایی است.
مکانیابی صنعتی فرایندی بسیار پیچیده با ابعاد گوناگون است . از این رو هیچ یک از تئوری های مکانی به تنهایی و به طور کامل قابل اجرا نیست. مکان، تحت تاثیر عوامل مختلف اقتصادی ، سیاسی، جغرافیایی و کالبدی قرار دارد. بنابراین با اتکا به عوامل خاص مثل معیارهای اقتصادی و یا معیارهای صرفا کالبدب نمی تواند به اهداف مطلوب و عام در مکانیابی رسید.
نکته مهم در مکانیابی صنعتی این است که با توسعه علوم و فنون ، طبقه بندی صنایع به صنایعی که محدودیت مکانی دارند و صنایعی که ماهیتا قابلیت استقرار در هر نقطه را دارند ، به تدریج از بین می روند . این موضوع روند مکانیابی صنایع را اساسا تغییر داده و آنچه که قبلا به عنوان مکان نامناسب صنعتی به نظر می رسید ، در شرایط موجور الزاما چنین نیست . ابعاد فنی صنعت ، عامل مهم در بسیاری از موارد تعیین کننده مکان شده است.